Begin 1918 kreeg de Duitse piloot Josef Zimmermann de opdracht om een deel van de eigen Duitse stellingen in de provincie Antwerpen te fotograferen vanuit zijn vliegtuig. De unieke reeks oude luchtfoto’s bleef tot 2007 verscholen tussen dikke dossiers. De herontdekking van de foto’s leidde samen met nieuw onderzoek tot de lokalisering van honderden bunkers en kilometerslange bewaarde loopgraven in de provincie Antwerpen. Sinds kort kan ook het publiek volop genieten van de resultaten van dit jarenlange onderzoek.
In januari van het laatste oorlogsjaar vloog Leutnant Zimmermann over het noordelijk deel van de vesting Antwerpen en het fort van Schoten, langs het kanaal Dessel-Schoten, naar Turnhout. De foto’s werden ontwikkeld en geanalyseerd, waarna ze in dikke dossiers verdwenen en vergeten raakten.
Lang na de oorlog maakten de foto’s een reis langs Berlijn, Moskou en Parijs, om uiteindelijk in het Koninklijk Legermuseum van Brussel te belanden. Pas in 2007 doken ze weer op, tijdens onderzoek van de Universiteit Gent. De 53 luchtfoto’s droegen het opschrift Kaiserliche Fortifikation Antwerpen en de naam van de fotograaf, luitenant Zimmermann. Het was direct duidelijk dat de foto’s een schat aan historische informatie bevatten. De provinciale dienst Erfgoed kreeg weet van het bestaan van de foto’s en liet ze lokaliseren en in detail bestuderen.
De luchtfoto’s van Leutnant Zimmermann
Uit het onderzoek bleek dat de fotoreeks een deel van de Duitse verdediging langs de Belgisch-Nederlandse grens toont. Tijdens de Eerste Wereldoorlog bouwde de Duitse bezetter, uit vrees voor een aanval vanuit het neutrale Nederland, een verdedigingslinie van bunkers en loopgraven langs grote delen van de grens. In de provincie Antwerpen bestond die verdediging uit twee delen. De Nordabschnitt vormde het deel van de linie ten noorden en oosten van de stad Antwerpen, van de Schelde tot Schoten. Het maakte deel uit van de grotere verdedigingsgordel rond de Vesting Antwerpen. In Schoten volgde de Turnhout-Kanalstellung, als tweede deel, het tracé van het kanaal Dessel-Schoten tot in Oud-Turnhout.
De teruggevonden foto’s documenteren het grootste deel van die stellingen. Op zijn verkenningsvlucht vloog de piloot over Zwijndrecht, Beveren, Antwerpen, Stabroek, Kapellen, Brasschaat, Schoten, Brecht, Rijkevorsel, Beerse, Turnhout en Oud-Turnhout. Bij de luchtfoto-interpretatie werden meer dan 530 militaire verdedigingselementen herkend en op een actuele kaart gelokaliseerd. De variatie aan verdedigingselementen is groot, van loopgraven en borstweringen, over bunkers en artillerieposten, tot de forten en schansen rond Antwerpen.
Inventaris van bewaarde WO I-relicten
Hoeveel van die militaire infrastructuur uit de Eerste Wereldoorlog is nu nog bewaard? Dat was de hamvraag tijdens de inventarisatie- en analyseopdracht. De resultaten waren ronduit verbluffend. Maar liefst 476 relicten bleken honderd jaar later nog steeds aanwezig. Ze vertegenwoordigen een uitzonderlijk goed bewaard stuk militair erfgoed, met elementen die uniek zijn voor België en zelfs voor Europa.
Bunkers vormen de hoofdmoot van het herontdekte militaire erfgoed, net geen vierhonderd exemplaren. Op ongeveer zestig plaatsen zijn nog bovengrondse restanten van loopgraven te vinden. Het gaat hierbij niet enkel om gevechtsloopgraven, maar ook om verbindings- en naderingsloopgraven. Daarnaast werden, dankzij de luchtfoto’s, verschillende aarden kazematten en borstweringen teruggevonden.
De hoeveelheid, de diversiteit en de goede bewaringstoestand van de militaire elementen zijn uniek. Vooral het goed uitgebouwde Duitse loopgravensysteem uit 1917 is belangrijk. Meer dan tien kilometer loopgraven zijn uitstekend bewaard gebleven, wat ongezien is in België en zelfs op Europees vlak uitzonderlijk genoemd kan worden. Daarnaast is ook uit de fase juist vóór de oorlog uniek erfgoed teruggevonden. Uiterst zeldzaam is een reeks van zeven goed bewaarde Belgische bunkers uit 1914. Ze behoren tot de oudste, bewaarde, betonnen schuilplaatsen in ons land.
Landschappelijke studie
Naast hun militaire karakter hebben de foto’s van Zimmermann ook een grote cultuurhistorische en landschappelijke waarde. Het zijn immers de oudste luchtfoto’s van de regio. Ze documenteren het landschap van honderd jaar geleden, voor de Antwerpse havenuitbreiding, de schaalvergroting van industrie en landbouw en de boom aan verkavelingen. In 2010 werden de landschappelijke veranderingen sinds 1918 in kaart gebracht. Dat geeft ons niet enkel inzicht in de dynamiek van het landschap, maar vertelt ons ook iets over hoe deze veranderingen invloed hadden op de militaire relicten en de omgeving. Parallel met de inventarisatie van het bewaarde militaire erfgoed werden ook de hedendaagse kansen en bedreigingen voor de bewaarde bunkers en loopgraven en hun landschappelijke context bekeken. Gecombineerd vormden deze analyses de basis voor de mogelijke bescherming en ontsluiting van het WO I-erfgoed. In 2012 werden voor drie deelgebieden van de linie een reeks concrete voorstellen voor de bewaring en ontsluiting van het erfgoed gedaan. Voor elk gebied werd een inrichtingsvoorstel uitgestippeld, dat een goede basis vormt voor het uitwerken van de ontsluiting.
Loopgravenpad Mastenbos
Een mooi voorbeeld van een concreet ontsluitingsplan is het Mastenbos in Kapellen. Daar ontwikkelde het Agentschap Natuur en Bos (ANB), samen met een reeks partners, een WO I-erfgoedwandeling. Een ‘loopgravenpad’ – met zitbanken, infoborden, trappen en brugjes – maakt de loopgraven en bunkers publiek toegankelijk. Langsheen dit pad plannen de uitvoerders nog duiding over de Duitse verdedigingslinie, de bewaarde loopgraven en bunkers en afbeeldingen van de luchtfoto’s van Zimmermann. Ook het unieke ecosysteem, dat er zich na 1918 ontwikkeld heeft, krijgt er de nodige aandacht. Vier bunkers worden voor het publiek opengesteld, de overige blijven voorbehouden voor overwinterende vleermuizen.
Nieuwsgierigen kunnen sinds oktober 2014 het ‘Loopgravenpad Mastenbos’ bezoeken. Groepen kunnen beroep doen op speciaal opgeleide gidsen en voor scholen is er een specifiek, educatief pakket. Meer informatie is te vinden op het internet via www.natuurenbos.be/mastenbos.
Een boek voor het overzicht
Als sluitstuk van het onderzoek koos de dienst Erfgoed ervoor de onderzoeksresultaten in een boek voor een ruim publiek te presenteren. In ‘Vergeten linies. Antwerpse bunkers en loopgraven door de lens van Leutnant Zimmermann (1918)’ vindt de lezer niet alleen alle details over de unieke luchtfotoreeks. Ook het onderzoek dat tot de herontdekking heeft geleid van de linie, de vele bunkers en de kilometerslange, ook nu nog te bewonderen loopgraven, komt uitgebreid aan bod. Je maakt als lezer op die manier kennis met een weinig belicht aspect van de Groote Oorlog. Die woedde immers niet alleen aan de IJzer, maar drukte ook honderd kilometer daarvandaan, in bezet gebied, zijn stempel op het landschap en op het dagelijkse leven.
Wouter Gheyle en Ignace Bourgeois
Dit artikel komt uit Ex situ 5
